Ακολουθώντας την ψυχαναλυτική και ψυχοδυναμική παράδοση, ψάχνουμε για κάποια ασυνείδητα κίνητρα που άγουν ένα άτομο, μια ομάδα, μια κοινότητα.
Τι συνδέει μια ομάδα ανθρώπων; Ποιοι είναι αυτοί οι αόρατοι δεσμοί που κάνουν τα μέλη μιας ομάδας να αισθάνονται ότι ανήκουν στην ίδια ομάδα; Γιατί τα ανθρώπινα όντα κατασκευάζουν και μένουν προσκολλημένα σε έθνη και παρόμοιες φαντασιακές κοινότητες (νοητικές κατασκευές); Η ψυχολογία προχώρησε , όπως λέει ο Aron, από ψυχολογία ενός ατόμου σε ψυχολογία δύο ατόμων (Aron, 1996). Κάθε φορά που δύο ή περισσότερα άτομα είναι μαζί, υπάρχει ένα κοινό ασυνείδητο πεδίο στο οποίο ανήκουν και για το οποίο εξ ορισμού δεν γνωρίζουν. Μπορούμε να μιλήσουμε για μια «σχεσιακή ασυνείδητη» διαδικασία που δημιουργήθηκε από αμφότερους συμμετέχοντες.
Η ομαδική ανάλυση προχώρησε εδώ και πολύ καιρό στην ψυχολογία πολλών ατόμων, όχι μόνο επειδή συμμετέχουν πολλά άτομα στην ομαδική αλληλεπίδραση, αλλά και επειδή δημιουργούν κάτι πέρα από την ατομική επίδρασή τους. Η ψυχική δραστηριότητα που εμφανίζεται σε μια ομάδα είναι πολύ περισσότερο από την απλή προσθήκη του ψυχοσυνθέσεων των μελών της.
Είναι μια από αυτές τις προφανείς γνώσεις, αλλά όχι συνήθως συνειδητή ότι, όταν κοιτάζουμε γύρω μας στο περιβάλλον μας, βλέπουμε ότι το πιο σημαντικό μέρος του περιβάλλοντός μας είναι άλλοι άνθρωποι. Άλλοι άνθρωποι και οι σχέσεις μας μαζί τους και οι σχέσεις τους μεταξύ τους γεμίζουν τα μάτια μας και τον χρόνο μας και το μυαλό μας. Οι στενές και συναισθηματικές μας σχέσεις με άλλους παρατηρούνται και σε άλλα είδη του ζωικού βασιλείου, αλλά οι σχέσεις μας μεταξύ μας είναι μοναδικά έντονες και διεισδυτικές σε εκθετική κλίμακα, ακόμη και σε σύγκριση με τα πλησιέστερα συγγενή μας πρωτεύοντα.
Κοινωνικό ασυνείδητο
Οι πρώιμες σχέσεις μας σχηματίζουν πρότυπα, τα οποία μεταγενέστερες εμπειρίες με ανθρώπους μπορούν να επιβεβαιώσουν ή να μην επιβεβαιώσουν και μπορούμε να το κάνουμε αυτό λόγω της δύναμης των μυαλών και των σωμάτων μας να συνδεθούμε μεταξύ μας στο παρόντα χρόνο, τόσο συνειδητά όσο και ασυνείδητα, τόσο άμεσα όσο και έμμεσα σε όλη μας τη ζωή. Οι σχέσεις μας μεταξύ μας, προσωπικά και πολιτικά, είναι ισχυρότερες, ακόμη και από τη σχέση μας με τη φύση. Άλλοι άνθρωποι είναι το ανθρώπινο περιβάλλον. Ο εγκέφαλός μας εξελίχθηκε για να το κάνει αυτό τόσο δυνατό όσο και απαραίτητο.
Όλες αυτές οι σχέσεις συνδέονται και λειτουργούν μέσα στο επικοινωνιακό πεδίο που μας έμαθε ο Foulkes. Μέσα στο επικοινωνιακό πεδίο που ανακαλύπτουμε την λειτουργία του κοινωνικού ασυνειδήτου.
Ενώ η ψυχανάλυση εστιάζει στην ενδοψυχική πραγματικότητα του ατόμου, η ομαδική ανάλυση μελετά τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ ενδοψυχικών και κοινωνικών πραγματικοτήτων όπως αποκαλύπτονται σε ομάδες. Εδώ, η έννοια του «κοινωνικού ασυνείδητου» αποκτά εξέχουσα θέση.
Οι σκέψεις και ο τρόπος που ορίζουν το κοινωνικό ασυνείδητο σημαντικοί δάσκαλοι και θεωρητικοί είναι συμπληρωματικός, θα κάνουμε μια σύντομη αναφορά σε αυτό.
Foulkes
Αν και ο Erich Fromm (1962) ήταν ο πρώτος που έγραψε για το κοινωνικό ασυνείδητο, ήταν ο S.H. Foulkes (1964) που έδωσε στην έννοια μια σημαντική θέση στην ομαδική θεραπεία.
Το 1948, συζητώντας τους θεραπευτικούς παράγοντες της ομάδας, ο Foulkes είπε ότι το «συλλογικό ασυνείδητο» είναι o (καταλύτης)συμπυκνωτής που αναδεικνύει το βαθύτερο ασυνείδητο υλικό από τα μεμονωμένα μέλη της ομάδας, όπως σύμβολα, όνειρα και φοβίες, στην ομάδα. (Foulkes, 1948: 67).
Κάποια χρόνια αργότερα μιλώντας για το κοινωνικό ασυνείδητο είπε:
. . . η ομαδική αναλυτική κατάσταση (διαδικασία), ενώ ασχολείται εντατικά με το ασυνείδητο με την φροϋδική έννοια, φέρνει σε λειτουργία και προοπτική μια εντελώς διαφορετική περιοχή που το άτομο εξίσου δεν γνωρίζει . Επιπλέον, το άτομο πιέζεται και διαμορφώνεται τόσο από αυτές τις κολοσσιαίες δυνάμεις, όσο και από το δικό του αυτό και υπερασπίζεται τον εαυτό του έντονα κατά της αναγνώρισής τους χωρίς να το γνωρίζει, αλλά με αρκετά διαφορετικούς τρόπους . Μπορεί κανείς να μιλήσει για ένα κοινωνικό ή διαπροσωπικό ασυνείδητο. (Φουλκς, 1964: 52)
Συνέχισε να αναφέρεται στο κοινωνικό ασυνείδητο ως συμπυκνωτή του ασυνείδητου της ομάδας, εμβαθύνοντας λίγο περισσότερο σε κάθε κείμενο. Το 1957, ο Foulkes και ο Antony προχώρησαν αυτήν την ιδέα λίγο πιο μακριά. Αναφερόμενοι στο «κοινωνικό ασυνείδητο», είπαν ότι ο συμπυκνωτής λειτουργεί επειδή: «Τα συναισθήματα και οι αντιδράσεις κάθε ατόμου θα αντανακλούν τις επιρροές που του ασκούνται σ’ αυτό, από τα άλλα άτομα της ομάδας και από την ομάδα ως όλο, ωστόσο, ελάχιστα το γνωρίζει αυτό » (Foulkes and Antony, 1957: 42).
Το κοινωνικό ασυνείδητο του Foulkes, λοιπόν, είναι μια αόρατη δύναμη που δημιουργεί ένα φαινόμενο συμπυκνωτή, με αμοιβαία διαπροσωπικές επιρροές στην ομάδα, και οδηγεί στην επικοινωνία βαθιών ασυνείδητων και συνειδητών υλικών που διαφορετικά θα είχαν παραμείνει ανείπωτα και άγνωστα. Είναι η επικοινωνία αυτού του υλικού με λέξεις που είναι η θεραπεία. (Foulkes and Antony, 1957: 262–63).
Ο Foulkes αναφέρθηκε στο κοινωνικό ασυνείδητο στην ομάδα και πως διαμορφώνεται το ομαδικό ασυνείδητο όπως θα δούμε στο επόμενο κεφάλαιο.
Weinberg
στον ορισμό του για το κοινωνικό ασυνείδητο αναφέρει:
Όταν χρησιμοποιώ τον όρο «κοινωνικό ασυνείδητο» δεν θέλω να πω ότι τα κοινωνικά συστήματα έχουν εγκέφαλους ή συμπεριφέρονται ως οργανισμοί. Αυτό που εννοώ είναι ότι συμπεριφέρονται σαν να έχουν τα μέλη τους παρόμοια στοιχεία στο ατομικό ασυνείδητο τους. Μοιράζονται ανησυχίες, φαντασιώσεις, άμυνες, μύθους και εθνικές μνήμες. Συνδημιουργούν ένα κοινό ασυνείδητο. Κλινικοί που χρησιμοποιούν τους όρους «ομαδική μεταβίβαση», βασικές παραδοχές, θεμελιώδη μήτρα, υποδηλώνουν ότι υπάρχει κάποιο από κοινού κατασκευασμένο φαινόμενο του ανήκειν σε μια μικρή ή μεγάλη ομάδα. Έτσι είναι επίσης που δικαιολογείται η χρήση του όρου «Κοινωνικό ασυνείδητο». Η ιδέα του κοινωνικού ασυνείδητου υποθέτει ότι κάποιοι συγκεκριμένοι κρυμμένοι μύθοι και κίνητρα καθοδηγούν τη συμπεριφορά μιας συγκεκριμένης κοινωνίας ή πολιτισμού. Υποθέτει επίσης ότι μια μεγάλη ομάδα ή κοινωνία μπορεί να χρησιμοποιήσει μερικές κοινές άμυνες. Με τον ίδιο τρόπο που ασυνείδητες δυνάμεις οδηγούν ένα άτομο χωρίς να το γνωρίζει, μια ομάδα, ένας οργανισμός ή ολόκληρη η κοινωνία μπορεί να δράσει πάνω στις ασυνείδητες δυνάμεις επίσης.
Hopper (2001)
ορίζει το κοινωνικό ασυνείδητο ως:
Η έννοια του κοινωνικού ασυνείδητου αναφέρεται στην ύπαρξη και τους περιορισμούς κοινωνικών, πολιτιστικών και επικοινωνιακών ρυθμίσεων τις οποίες οι άνθρωποι αγνοούν. Αγνοούνται, σε τέτοιο βαθμό που αυτές οι ρυθμίσεις δεν γίνονται αντιληπτές (παραμένουν “άγνωστες”), και αν γίνονται αντιληπτές δεν αναγνωρίζονται («απορρίπτονται»), και εάν αναγνωρίζονται, δεν λαμβάνονται ως προβληματικές (αντιμετωπίζονται ως «δεδομένες») και εάν εκληφθούν ως προβληματικές, δεν εξετάζονται με την δέουσα απόσταση και αντικειμενικότητα.
Dalal (2001)
στις σκέψεις του για το κοινωνικό ασυνείδητο:
Ξεκίνησε αμφισβητώντας την άποψη ότι η έννοια του ατόμου και του κοινωνικού ήταν αντιθετική μεταξύ τους, και στη συνέχεια περιέγραψε εν συντομία τους τρόπους με τους οποίους αυτή η ιδέα θεμελιώνεται σε διάφορα είδη ψυχαναλυτικής θεωρίας. Εξέτασε ορισμένες από τις συνέπειες της ένταξης της έννοιας της εξουσίας στη συζήτηση και εξέτασε τις συνέπειές της στο περιεχόμενο του κοινωνικού ασυνείδητου, την έννοια της επικοινωνίας και τον αντίκτυπο αυτού στις κοινωνικο-αναπτυξιακές διεργασίες ατόμων που γεννήθηκαν σε προϋπάρχον σύστημα.
Το κοινωνικό ασυνείδητο περιλαμβάνει, αλλά είναι μεγαλύτερο από αυτό που θα μπορούσε να ονομαστεί πολιτιστικό ασυνείδητο. Το πολιτιστικό ασυνείδητο μπορεί να περιγραφεί ως συνιστώμενο των κανόνων, των συνηθειών και των τρόπων σκέψης μιας συγκεκριμένης κουλτούρας. . . . το κοινωνικό ασυνείδητο. . . περιλαμβάνει τις σχέσεις ισχύος μεταξύ των λόγων. Το κοινωνικό ασυνείδητο είναι ένας λόγος που ιεραρχικά διατάζει άλλους λόγους. (Dalal, 2001: 212).
Εν κατακλείδι, υποστήριξε ότι το ασυνείδητο συγκροτείται από το κοινωνικό σε κάθε επίπεδο.
Ομάδα και κοινωνικό ασυνείδητο
Το μέλος της ομάδας ξεκινά να συμμετέχει στην ομάδα “φέρνοντας” μαζί του το ασυνείδητο του, ατομικό και κοινωνικό. Ασυνείδητο που έχει διαμορφωθεί και συνεχίζει να διαμορφώνεται σε όλη τη πορεία της ζωής του .
Η ομάδα δεν “γεννιέται” με ομαδικό-αναλυτική κουλτούρα. Η συμμετοχή στην ομάδα την διαμορφώνει. Το ομαδικό ασυνείδητο διαποτίζει και διαμορφώνει το κοινωνικό ασυνείδητο των μελών, όπως διαποτίζεται και διαμορφώνεται από το κοινωνικό ασυνείδητο των μελών. Εάν συμφωνήσουμε ότι οι ομάδες έχουν κάποιες κοινές ασυνείδητες φαντασιώσεις και μπορούν να χρησιμοποιήσουν συλλογικούς αμυντικούς μηχανισμούς, πρέπει να εξεταστεί επίσης αυτή η δυνατότητα για μεγαλύτερες κοινωνικές δομές, όπως ως κοινότητες και ακόμη και κοινωνίες. Αυτό δεν σημαίνει ότι μεγάλες ομάδες και κοινωνίες συμπεριφέρονται σαν μικρές ομάδες, αλλά μπορεί να συμπεράνει κανείς από την ύπαρξη ενός ομαδικού ασυνείδητου την ύπαρξη ενός υψηλότερου επιπέδου ασυνείδητου που έχει τα δικά του χαρακτηριστικά: το κοινωνικό ασυνείδητο.
Foulkes
O Foulkes περιέγραψε το ομαδικό συνειδητό, ως όλα όσα βλέπονται, ακούγονται και κατανοούνται από όλους. Στο ομαδικό ασυνείδητο είναι όλες οι σκέψεις που δεν μπορούν να λεκτικοποιηθούν, και ως εκ τούτου εκφράζονται σωματικά ή αποφορτίζονται, έχοντας σαν ερέθισμα, ένα κοινό ομαδικό συμβάν, όπως για παράδειγμα ένα διάλειμμα (διακοπή) (and thus are acted out or discharged through the stimulus of shared group event, like a break, for example). (Foulkes and Antony, 1957: 262–63).
Στο τελευταίο βιβλίο του, που πρωτοκυκλοφόρησε το 1975, ο Foulkes αναφέρθηκε σε άλλες πτυχές του κοινωνικού ασυνείδητου. Έγραψε για το πώς ο συντονιστής προωθεί την κουλτούρα ή ατμόσφαιρα, του αμοιβαίου σεβασμού και της ελεύθερα ρέουσας συζήτησης στην ομάδα, (Foulkes, [1975] 1986: 95–96). Η ασυνείδητη διαδικασία ερμηνείας στην ομάδα είναι συνεχής, λέει ο Foulkes, και αυτή η διαδικασία μετατροπής του ασυνείδητου σε συνειδητό, σε σαφές επικοινωνιακό υλικό γίνεται από αυτήν την ελεύθερα ρέουσα συζήτηση. Η ελεύθερα ρέουσα συζήτηση είναι η ομαδική μορφή της μεθόδου ελεύθερης συνειρμού του Φρόιντ. Η ερμηνεία του υλικού από τα μέλη της ομάδας, συμπεριλαμβανομένου του συντονιστή, έρχεται μέσω των συσχετίσεων, των αντιδράσεων και των απαντήσεων των μελών της ομάδας μεταξύ τους (Foulkes, [1975] 1986: 117–122).
Υπάρχει ένα σημαντικό εδάφιο που δεν αναφέρεται συχνά. Αυτό το κείμενο εμφανίζεται στα έγγραφα του Foulkes, τα οποία εκδόθηκαν από την Elizabeth Foulkes και δημοσιεύθηκαν το 1990. Είναι σε ένα σύντομο άρθρο που γράφτηκε για ένα αμερικανικό περιοδικό το 1968:
Στην ομαδική αναλυτική θεωρία, δεν προσανατολίζουμε τον εαυτό μας διακρίνοντας «ενδοψυχικές», «διαπροσωπικές» και ομαδικές δυναμικές διαδικασίες. Πιστεύουμε και μπορούμε να δείξουμε ότι είναι οι ίδιες διαδικασίες που μπορούν και πρέπει να περιγραφούν από διαφορετικές οπτικές, ανάλογα με το στόχο που επιδιώκουμε. Η «κοινωνία» βρίσκεται μέσα στο άτομο, όπως και έξω, και αυτό που είναι «ενδοψυχικό» μοιράζεται ταυτόχρονα από την ομάδα, ασυνείδητα τις περισσότερες φορές, εκτός από την ομάδα-αναλυτική ομάδα. Το όριο αυτού που είναι «μέσα» ή «έξω» κινείται συνεχώς και η εμπειρία αυτών των αλλαγών είναι ιδιαίτερα σημαντική. (Foulkes, 1968 in E. Foulkes, 1990: 184)
Υποστήριξε ότι η θεραπευτική ομάδα αποκαλύπτει τις επιπτώσεις και επιρροές των ασυνείδητων κοινωνικών σχέσεων στην ατομική συμπεριφορά:
Τα συναισθήματα και οι αντιδράσεις κάθε ατόμου θα αντανακλούν τις επιρροές που ασκούνται σε αυτόν από άλλα άτομα στην ομάδα και από την ομάδα ως σύνολο, ωστόσο αυτό του είναι ελάχιστα συνειδητό. Η θεραπευτική ομάδα αντιπροσωπεύει επίσης και για τα μέλη της, άλλα άτομα γενικά, ή ακόμα και ολόκληρη την κοινότητα. Σε αυτό το περιβάλλον το «κοινωνικό ασυνείδητο »είναι ιδιαίτερα ανοιχτό σε ακριβή έρευνα με αποτελέσματα που μπορεί να είναι εκπληκτικά. (Foulkes and Anthony, 1964: 42)